Muslimansko Smederevo imalo je 27 džamija i 4 mesdžida
Smederevo se u periodu od 1439. pa do 1444. godine prvi put našlo pod vlašću Osmanskog Carstva, ali je despot Đurađ Branković uspio da obnovi Srpsku despotovinu. Smederevo je konačno palo pod osmansku vlast 20. juna 1459. godine i do dvadesetih godina 16. stoljeća bilo najvažnije vojno uporište u evropskom dijelu Carstva, a vojni i ekonomski značaj zadržalo je i u nekoliko narednih decenija.
Piše: Esad Rahić
Do osmanskog osvajanja Beograda 1521. godine Smederevo je bilo sjedište Smederevskog sandžaka, da bi od te godine tu ulogu preuzeo Beograd, ali do kraja osmanske vladavine nad ovim prostorom sandžak se i dalje zvao Smederevski sandžak (pogrešno Beogradski pašaluk).
Tokom 16. i 17. stoljeća Smederevo je preraslo u tipičnu istočnjačku, orijentalnu varoš, sa svojim mahalama, džamijama, mesdžidima, tekijama, mektebima, medresama, hamamima, karavan-sarajima, hanovima, česmama, sebiljima i muslimanskom većinom stanovništva, s većinski bondručnom stambenom arhitekturom utonulom u prostrano zelenilo ograđenih bašči. Smederevska varoš koja je bila na otvorenom štitila je moćna smederevska tvrđava.
Godine 1661. opisao je Smederevo čuveni osmanski putopisac Evlija Čelebija. Između ostalog, on veli da u smederevskoj varoši ima oko 3.000 lijepih kuća i 300 dućana, a u samom gradu (tvrđavi), oko 1,000 kuća.
Od kraja 17. do kraja 18. stoljeća trajali su austrijsko-osmanski ratovi, tokom kojih je Smederevo naizmjenično bilo u rukama zaraćenih strana te je urbano i privredno razarano.
Za vrijeme Velikog (Bečkog) rata od 1683. do 1699. godine Austrijanci su zauzeli Smederevo 1688. godine, ali već 1690. godine veliki vezir Mustafa-paša Ćuprilić ga je vratio pod osmansku vlast i tom prilikom pogubio cijelu posadu od 500 Nijemaca i 400 srpskih ustanika.
U austrijsko-osmanskom ratu od 1716. do 1718. godine Austrijanci ponovo zauzimaju Smederevo i, po Požarevačkom miru, ono ostaje njihovo sve do Beogradskog mira 1739. godine.
Uprkos svim razaranjima, 1783. godine je zabilježeno da ima u tvrđavi 50 muslimanskih kuća, a u smederevskoj varoši ukupno 120 kuća, od čega su 80 muslimanske. Dakle, muslimani su bili i tada apsolutna većina.
Za vrijeme austrijsko-osmanskog rata od 1788. do 1791. godine austrijski feldmaršal Laudon zauzima Smederevo, a jedno odjeljenje srpskog frajkora ostaje u njemu kao posada, ali po Svištovskom miru od 1791. godine Smederevo se vraća Osmanlijama.
U samom početku Prvog srpskog ustanka Srbi udare na Smederevo i načine sporazum s muslimanima. Međutim, doći će do sukoba između muslimana i Srba u kojem je poginuo i srpski starješina Smederevske nahije Đuša Vulićević, nakon čega napadne Karađorđe na grad i zauzme ga 8. novembra 1805. godine, kada mu je zapovjednik smederevskog grada Muharem Guša predao ključeve od grada.
Od 1805. do 1807. godine Smederevo je bilo centar ustaničke države.
Godine 1813. godine pred ofanzivom osmanske vojske srpski ustanici i smederevski vojvoda Vujica Vulićević pobjegoše skelom više Smedereva u Austriju, a Smederevo, kao i cijeli Smederevski sandžak, ponovo dođe pod osmansku vlast. Prije povlačenja Vujica naredi da ustanici pobiju sve smederevske muslimane koji su bili zatvoreni u smederevskom hamamu.
Godine 1815, čim se čulo da Miloš Obrenović ide na Požarevac, digoše se i smederevski Srbi na oružje, načine šanac kod Kuliča, da presjeku vezu između požarevačkih i smederevskih muslimana. Zatim se približe Smederevu i stjeraju muslimane iz čaršije (varoši) u grad (tvrđavu). Varoš (čaršiju) zauzeše ustanici, a muslimani su i dalje kontrolirali tvrđavu.
Knez Miiloš Obrenović je u smederevskoj varoši, koja se nalazila van gradskih zidina, sistematski nakon 1830. godine i docnije polahko rušio muslimanske kuće, bezistane i hanove, mada je dio muslimana i nakon toga živio u varoši, bliže zidinama tvrđave.
Muslimani se neprestano iseljavaju, a na njihovim imanjima doseljavaju se i grade kuće Srbi. U Smederevu je 1819. godine bilo 200 muslimanskih kuća.
Godine 1834. prošao je kroz Smederevo francuski grof Bois-Le-Komte i tamo je zatekao oko 800 muslimana.
Godine 1829. u Smederevu je bilo 800 muslimanskih stanovnika, vojnika, trgovaca i zanatlija.
Srpski izvori iz 1862. godine, nakon događaja na Čukur-česmi i osmanskog bombardiranja beogradske varoši, govore da u podgrađu i smederevskoj varoši više nema muslimana, ali da u samoj tvrđavi još uvijek ima oko 150 muslimanskih kuća s oko 500 muslimana, od kojih su 150 bili sposobni za pušku. Ovaj podatak koji daju srpski izvori, da je u 150 muslimanskih kuća bilo samo 500 stanovnika, svakako je nerealan, jer je to vrijeme kad svako domaćinstvo ima po najmanje 6 članova. U tvrđavi su imali dućane, kasapnice, kafečajnice, jednu vakufsku magazu i 6 vakufskih placeva. Imali su njive, vinograde i livade nedaleko od tvrđave. Prodaja muslimanskih imanja i imovine počela je još nakon dobijanja hatišerifa iz 1830. godine, a intenzivirana je nakon 1862. godine po cijenama koje su bile daleko ispod stvarne vrijednosti imovine. Smederevski muslimani definitivno su se 1863. godine potpuno iselili iz Smedereva, najviše u istočnu Bosnu.
Ostao je samo osmanski garnizon u gradu, koji je 12. aprila 1867. godine i sam napustio smederevsku tvrđavu.
Odmah po odlasku osmanske vojne posade počelo je rušenje muslimanskih vjerskih objekata, gradske urbane infrastrukture, kao i muslimanskih kuća. Naravno, uslijedilo je i uništavanje muslimanskih mezarja.
Prošlost osmanskog Smedereva ostala je nedovolјno istražena. Pored fortifikacija, koje su dijelom očuvane do danas, arheolozi su pronašli još samo nekoliko osmanskih objekata u tvrđavi, i to: ostatke tri džamije i dvostrukog hamama s muškim i ženskim odajama.
Poslije osmanskog osvajanja Smedereva 1459. godine nastale su dvije džamije u tvrđavi: džamija sultana Mehmeda II Fatiha (1451–1481) i vjerovatno mesdžid prvog smederevskog sandžakbega Mehmed-bega Minetovića, prvog smederevskog sandžakbega (1459–1463) i prvog bosanskog sandžakbega (1463–1464).
Do popisa 1516. u tvrđavi je izgrađeno još šest mesdžida. Napravlјeni su i hamam i vodovod, sandžakbegov saraj, sudnica i škola, a obnovlјeno je ili podignuto novo brodogradilište, veliki hambari, skladišta soli i pirinča, gradska ledara i bozadžinica, kao i romske kovačke radionice, pedesetak dućana, sebilјi, česme i drugi javni objekti.
Smederevska varoš spalјena je i razorena prilikom ugarske opsade grada 1476. godine, što znatno otežava njenu rekonstrukciju. Tada su uništeni brojni vjerski i javni objekti, a većina vakufa stvorenih za njihovo izdržavanje ostala je bez sredstava. U obnavlјanju varoši uglavnom su učestvovali novi zadužbinari, pa je teško ustanoviti da li se radi o novoizgrađenim ili o obnovlјenim građevinama. Jedini vakuf koji je opstao i u narednom periodu bio je vakuf prvog smederevskog sandžakbega Mehmed-bega Minetovića. Na osnovu podataka o njemu, može se zaklјučiti da je Mehmed-beg, ubrzo nakon osvajanja, u varoškoj čaršiji izgradio prvi smederevski hamam s vodovodom i 12 dućana, kao i da je na obali Jezave, u blizini mosta, napravio klanicu.
Osamdesetih godina 15. stoljeća kroz varoš je prokopan još jedan vodovod namijenjen za potrebe novog hamama u tvrđavi. Na trasama ova dva vodovoda građeni su potom novi vjerski i javni objekti, kao i sebilјi i česme. Među njima je bio i treći smederevski hamam koji je podigao Ferhad-paša, dok je kao sandžakbeg boravio u Smederevu 1523/24. godine. Pošto je zbog zloupotreba pogublјen, nema podataka o njegovom smederevskom vakufu, pa ne znamo ni da li se nalazio u tvrđavi ili varoši.
Najstariji islamski vjerski objekt u smederevskoj varoši, odnosno naselju van tvrđave, bio je mesdžid koji je Ohriđanin Sinan sagradio u čaršiji. Po čaršijskom mesdžidu i njegovom zadužbinaru nazvana je i prva muslimanska varoška mahala, koja je formirana u okolini. Mesdžid i vakufski objekti vrlo su izvjesno stradali tokom opsade 1476. godine. Zbog toga se u kasnijim izvorima više ne pominje Sinanov, već vakuf drugog Ohriđanina Mahmuda, za koga se navodi da je ponovo izgradio mesdžid u čaršiji i osigurao njegovo izdržavanje.
I nakon obnove varoši, čaršijski mesdžid i mahala i dalјe su nazivani po prvom zadužbinaru Ohriđaninu Sinanu.
Do popisa 1521/23. izdržavanje čaršijskog mesdžida preuzeo je sin Ohriđanina Mahmuda, trgovac Hodža Nasuh, jedan od bogatijih stanovnika Smedereva.
I 1536. godine čaršijska mahala nosila je ime Ohriđanina Sinana, ali u drugoj polovini stoljeća ono pada u zaborav, pa je i u zvaničnim dokumentima mahala nazivana po Hodži Nasuhu.
U podgrađima gdje su živjeli muslimani važnu ulogu imale su zavije ili tekije. U njima su boravili i okuplјali se derviši radi obavlјanja vjerskih obreda i podučavanja. Zavije su pružale konak putnicima i pripremale obroke za siromašne. Zbog statusa slobodnog posjeda i oslobađanja od ličnih i zemlјišnih poreza bile su važan faktor u kolonizaciji, a zbog eklektičke prirode učenja značajno su doprinosile islamizaciji. Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina 15. stoljeća, u vrijeme obnove, u varoši je izgrađena zavija Ali-paše (Hadim Ali-paša Bosanac), a potom i zavija Omer-bega (sin Turhan-bega, unuk Paše Jigit-bega). Da li se radilo o izgradnji novih, ili vjerovatnije o obnavlјanju razrušenih zavija, nije nam poznato. Hadim Ali-paša Bosanac bio je jedan od najbližih dvorjana princa Bajazita II.
Poslije njegovog stupanja na prijesto 1481. godine preuzima važne dužnosti van saraja, a za smederevskog sandžakbega najverovatnije je postavlјen 1483. godine. Dužnost velikog vezira obavlјao je od 1501. do 1503. i od 1506. do smrti 1511. godine. Zbog uspješnog obavlјanja dvorske službe, sultan Mehmed II (1451–1481) dodijelio mu je selo Gradište, koje je uvakuflјeno za potrebe njegove zavije u Smederevu. Pošto su u naselјenim mjestima zavije građene u blizini ulaza, logično je da je Ali-paša za lokaciju izabrao mjesto kod glavne varoške kapije. Zbog blizine zavije i prisustva derviša, jedna od dvije varoške kapije, i to vrlo izvjesno pomenuta, u izvorima je nazivana Derviškom kapijom.
Poput ostalih zavija, i Ali-pašina je bila ograđena visokim zidom. U samoj zaviji, pored dijela namijenjenog za stanovanje i vršenje obreda derviša, nalazio se gostinski dio za putnike i javna kuhinja s trpezarijom, za koje je korišten zajednički naziv imaret. U dvorištu, u blizini ulaza, nalazio se mesdžid i desetak dućana. Pored rashoda zavije, vakufskim novcem pokrivani su i troškovi mesdžida ledara (buzcu) Širmerda u tvrđavi.
Drugu zaviju u smederevskoj varoši podigao je istaknuti akindžijski zapovjednik, predvodnik akindžija Turhanija Omer-beg. Nјegov otac bio je čuveni Turhan-beg, a deda osvajač Skoplјa Jigit-beg. Omer-beg je bio smederevski sandžakbeg od 1477. do 1479. godine. Zaviju sa školom podigao je u tom periodu, ili u nekoliko narednih godina, jer se poslije sastavlјanja vakufname (oporuke) 1484. godine više ne pominje. Kao i ostale akindžije, bio je sljedbenik bektašija, pa je zavija pripadala ovom derviškom redu. Nema podataka o lokaciji ove zavije. Međutim, s obzirom na to da je Ali-pašina zavija bila kod glavne gradske kapije, a Ahmed-čelebijina, izgrađena tridesetak godina kasnije, kod mosta na Jezavi, može se pretpostaviti da se Omer-begova zavija nalazila u blizinu trećeg ulaza u varoš, u blizini kapije na dunavskoj strani. Prema podacima iz 1516. godine, prihodi njegovog vakufa potjecali su samo od kirije 17 dućana u varoši u iznosu od 2.700 akči. U narednom periodu prihod od kirije povećan je na 4.980 akči, a rashodi za zaviju i školu iznosili su 4.620 akči.
Sve do kraja prve decenije 16. stoljeća u varoši nije bilo novih zadužbina i novih muslimanskih mahala. Tek u drugoj deceniji nastaju najvažnija zdanja u varoši: imaret Ahmed-čelebije sa zavijom i mesdžidom i džamija Hadži Velija s mektebom, imaretom i karavan-sarajem, oko kojih su formirane još dvije muslimanske mahale.
Početkom 16. stoljeća na prostoru smederevske tvrđave postojala je jedna džamija i 4 mesdžida. Džamija je nosila ime Mehmeda II Osvajača, koji je 1459. godine zauzeo Smederevo.
Treću zaviju u varoši sagradio je istaknuti predstavnik uleme, mevlana Ahmed-čelebija Efdalzade. Otac mu je bio mevlana Efdaludin-efendija, a blizak rođak mevlana Hamidudin-efendija Efdalzade, koji je od 1496. godine do smrti 1503. bio šejhul-islam. U Istanbulu, u blizini Fatihove džamije, imao je vakuf ugledne medrese, a pominje se i kao osnivač jedne od najstarijih istanbulskih biblioteka. U smederevskoj varoši, pored zavije, sagradio je i mesdžid i imaret, koji je bio središnja ustanova vakufa, pa je i mahala formirana u okolini nazvana Imaret mevlane Ahmed-čelebije. Mahala se navodi u popisu iz 1516, a dva Ahmed-čelebijina vakufa, prvi imaret i zavije i drugi mesdžida, tek u onom iz 1521/23. godine, kada se pomenuti vakif već pominje kao merhum.
Može se pretpostaviti da izgradnja cijelog kompleksa nije završena do 1516. godine i da su zato vakufi formirani tek u narednih nekoliko godina. U mahali imareta Ahmed-čelebije 1516. godine među 45 muslimanskih kuća bilo je 25 preobraćeničkih (55,6 posto), što je znatno iznad onovremenog prosjeka u ostalim muslimanskim mahalama u Smederevu (35,8 posto). Krajem dvadesetih godina to je bilo još izraženije. Od 22 upisana stanovnika ove mahale, 18 su bili preobraćenici. Navedeni podaci jasno ukazuju na veliki utjecaj koji su zavije i imareti imali u islamizaciji. Zavija se ipak nije nalazila u neposrednoj blizini mosta jer se oko njega širio neprijatan miris iz klanice i štavionice, već nešto dalјe niz put, duž koga se najvećim dijelom prostirala i mahala.
Među ostalim zanimanjima i to krojača, cipelara, halvadžije i masera u javnim kupatilima (dellak), pažnju privlači ovo posljednje. Nјime su se bavila dva stanovnika mahale, što svjedoči i o blizini varoškog hamama, koji se vjerovatno nalazio negdje duž dunavskog puta, prema najprometnijem dijelu čaršije.
Džamija Hadži Velija, po svemu sudeći, bila je najveća građevina ne samo u varoši već u cijelom Smederevu. Na austrijskom planu u tvrđavi su upisana dva objekta: Sultan Mehmedova džamija i čift-hamam, a u varoši jedan, koji po položaju i veličini odgovara samo Hadži Velijevoj džamiji. Iako je preciznost starih planova uvijek upitna, pogotovo onih koji su nastali u ratnim godinama, ipak je značajan pokazatelј to što je objekat u varoši prikazan kao tri puta veći od Sultan Mehmedove džamije, a dva puta veći od hamama.
Izgradnja džamije počela je neposredno prije popisa 1516. godine. Mahala Hadži Velija tada je bila tek u začetku i u njoj su upisana samo dva preobraćenika. Do popisa 1521/23. džamija je završena, a formiran je i njen vakuf, pa je treća muslimanska mahala u varoši tada nosila naziv Džamija Hadži Velija. Hadži Veli, o kome znamo samo da je bio veoma bogat, odredio je velika sredstva za svoju džamiju, koja su bila nekoliko puta veća od onih namijenjenih džamiji sultana Mehmeda u tvrđavi.
Do kraja dvadesetih godina Hadži Veli je u blizini džamije izgradio karavan-saraj s 33 dućana. U kompleksu džamije do tada je već otvorena i škola (mekteb), kao i javna kuhinja (imaret).
Evlija Čelebija među tri smederevske džamije navodi i Hadži Velijevu, što znači da je ona izvjesno opstala i u drugoj polovini 17. stoljeća, kada je i ucrtana na pomenutom planu. Znatna sredstva uložena u vakufe u drugoj deceniji 16. stoljeća posljedica su privrednog razvoja Osmanskog Carstva, ali prije svega višestrukog povećanja trgovačkog obrta u samom Smederevu.
Ubrzo po završetku popisa objavlјenog 1516, u varoši je oformlјena četvrta muslimanska mahala, nazvana po mesdžidu Jusufa iz Golupca, u kojoj je, prema defteru iz 1521/23. godine, bilo 33 kuće. Jusuf se ne navodi u spiskovima vakufa i ni u jednom od narednih popisa. U defteru iz 1528/30. ova mahala nosila je naziv Mesdžid Sinanpaše, a pod tim imenom zavedena je u svim popisima koji su uslijedili, pa i u onom iz 1741. godine.
Pošto se radi o istoj mahali, pa čak i o ponovlјenom broju kuća, moguće je da je pisar pogriješio, a ukoliko nije, to bi značilo da je Sinan-pašin vakuf preuzeo brigu o Jusufovom mesdžidu ubrzo po završetku gradnje i da je to dovelo do promjene naziva mesdžida i mahale. Najvjerovatnije se radi o Hadimu Sinan-paši Borovniću, potomku čuvene srednjovjekovne porodice iz Bosne, koji je u svojoj bogatoj karijeri između ostalog vodio Smederevski sandžak od 1506. godine. Na toj dužnosti pominje se u narednih šest godina. Početkom sedamdesetih godina 16. stoljeća, od 45 stanovnika Sinanpašine mahale, čak 32 bili su tabaci. To pokazuje da je ova mahala bila u blizini štavionice na Jezavi i da je u to vrijeme posao s kožama bila jedna od glavnih privrednih aktivnosti u gradu.
Za Smederevo se vezuje još jedna zavija koju je nekoliko godina prije smrti 1527. počeo da gradi čuveni krajiški zapovjednik Bali-beg Jahjapašić. Detalјni podaci o njoj navode se samo u spisku vakufa u defteru iz 1528/30. Bali-beg je vakufu svoje zavije namijenio prihode iz Požarevca, brojnih vodenica na Mlavi u ukupnom iznosu od čak 40.000 akči. Evlija Čelebija, govoreći o zaviji Bali-bega, kaže da je na udalјenosti od jednog sata od tvrđave. Zatim Evlija pominje greblјe na zapadnoj strani šehera na uzvišenju koje dominira okolinom i odatle na još pola sata u pravcu zapada na uzdignutoj zaravni iznad Dunava mezar s turbetom Bali-bega. Pošto se pomenuto mezarje nalazilo na pola puta, postaje jasno da su i zavija i turbe bili udalјeni na jedan sat od tvrđave, što bi značilo da su se nalazili na istom mjestu. Time bi bilo riješeno i pitanje zbog čega je Bali-beg izabrao da bude sahranjen baš na tom mjestu.
Turbe Bali-bega bilo je hodočasničko mjesto muslimana sve do konačnog osmanskog napuštanja Smedereva. Feliks Kanic pominje da je čuvar turbeta pokazivao sultanov ferman po kome je za njegovo održavanje bio određen desetak od sela Udovice i Seona. Ostaci turbeta opstali su sve do proširivanja željezare dvadesetih godina 20. stoljeća.
Ove dvije mahale nastale su u istom periodu, u prvoj polovini tridesetih godina 16. stoljeća. O Sari-ćehaji i Husejinu Čelebiji Skoplјancu ne znamo ništa, kao ni o strukturi njihovih vakufa. Sem toga, ni zanimanja stanovnika ne ukazuju na položaj ovih mahala u varoši. Zbog prisustva zanatlija, može se samo pretpostaviti da su bile u stambeno-trgovačkom dijelu, kao i da su se zbog rasporeda ranije formiranih mahala vjerovatno nalazile u sjevernom dijelu varoši.
Mahala mesdžida Bali-bega
Osmanskim osvajanjima u južnoj Ugarskoj strateški značaj Smedereva opada, pa oko 30 godina u varoši nisu formirane nove mahale. Tek u popisu iz 1572. godine javlјa se nova, sedma mahala, i to mesdžida čiji je vakif bio još jedan smederevski sandžakbeg, koji se također zvao Bali-beg. On je 17. jula 1559. postavlјen za sandžakbega Smedereva i na toj dužnosti ostao je najmanje godinu dana. Do popisa 1572. oko njegovog mesdžida već je formirana najveća varoška mahala sa 62 kuće. Vjerovatno se nalazila zapadnije od mahale Hadži Velijeve džamije, na strani prema Dunavu. Na tom mjestu Uskudari je 1690. godine prebrojao više od 50 raskošnih i bogato ukrašenih kuća, građenih u orijentalnom stilu s lijepo uređenim okućnicama, koje su pripadale najbogatijim stanovnicima Smedereva.
Na osnovu navedenog, može se zaklјučiti da je do sredine tridesetih godina 16. stoljeća umnogome zaokružena urbana struktura muslimanskog dijela varoši. Kao što smo to već istakli, u prvih pola stoljeća osmanske vlasti izgrađene su samo dvije zavije, hamam, mekteb i neophodni komunalni i javni objekti, a formirana je i jedna, čaršijska mahala s mesdžidom. U naredne dvije i po decenije, do kraja navedenog perioda, bogati zadužbinari bili su neuporedivo aktivniji, izgradivši najveću smederevsku džamiju, šest mesdžida, dva imareta, zaviju, mekteb i karavan-saraj, a osnovano je još pet mahala.
Na izgradnju novog mesdžida i na formiranje sedme mahale čekalo se duže od četvrt stoljeća, što je jasan pokazatelј stagnacije i opadanja Smedereva. Pošto su se mahale Čaršija, džamija Hadži Velija, imaret Ahmed-čelebije i mesdžid Sinan-paše nalazile u sjevernom dijelu varoši, a kršćanske južnije, na njenim obodima, vrlo je vjerovatno da su se i ostale muslimanske mahale prostirale duž dunavskog puta, koji je uz glasiju vodio od Jezave do Dunava. Bilo bi pogrešno da se zaklјuči da su kršćanske i muslimanske mahale bile fizički odvojene. U pojedinim dijelovima varoši, pogotovo onom prema Jezavi, one su bile nužno izmiješane, a tome je doprinosio proces islamizacije. Naime, preobraćenici nisu odlazili u muslimanske mahale, već su ostajali u svojim domovima, stvarajući tako vjerski mješovite dijelove varoši. Formiranjem mahala u sjevernom dijelu varoši muslimani ne samo da su osigurali sigurnu zaleđinu i mogućnost povlačenja u tvrđavu u slučaju napada već su i zauzeli dio varoši koji je bio najpogodniji za trgovinu i zanatstvo. Da je sigurnost bila važan faktor, potvrđuje i činjenica da oko dvije zavije izgrađene pored varoških kapija nisu formirane muslimanske mahale. Zahvalјujući zaklјučcima do kojih smo došli, mnogo jasniji postaje i Evlijin opis ulaska u varošku čaršiju iz pravca tvrđave. Naime, on navodi da međuprostor između tvrđave i varoši – glasija počinje od jendeka ispred tvrđave, a da na drugoj strani prema varoši postoji još jedan kanal koji se puni vodom iz Dunava.
Smederevo od 17. do 19. stoljeća
Smederevsku tvrđavu od smederevske varoši odvajao je kanal. Preko ovog kanala bilo je šest drvenih mostova kojima se prelazilo u čaršijski dio varoši. Neuobičajeno veliki broj mostova omogućavao je stanovnicima muslimanskih varoških mahala da se u slučaju opasnosti što lakše domognu tvrđave.
U ovom periodu, pored navedenih pet, izgrađen je i mesdžid nekog Alija Karagoza, s neznatnim vakufskim sredstvima i bez pripadajuće mahale, pa se stoga ovom mošejom nismo podrobnije bavili.
Dugi rat (1593–1606) utjecao je na stagnaciju i opadanje privrednih aktivnosti u gradu. Poslijeratni period nije donio očekivani oporavak jer je Smederevo sve više marginalizirano u odnosu na Beograd. Nepoznati francuski putopisac 1621. godine saopćava da je Smederevo gotovo zamrlo, a da je Beograd zauzeo njegovo mjesto.
Putopisac Evlija Čelebija zabilježio je 1661. godine u tvrđavi, pored Careve džamije, još dvije: Šir Merdarovu (sin Abdulahov) i Hadži Velijinu. Postojale su dvije medrese: Sultanija i Šir Merdija. Postojalo je 10 mekteba, 3 tekije, od kojih je bila najpoznatija Bali-begova. U tvrđavi postoji jedan udoban hamam, Kizlaragin, koji je bio udoban i svaka kuća je imala hamamdžik. Kizlar-aga je naziv za upravnika sultanovog harema. Hamam se nalazio između druge i treće dunavske kule, računajući od donžona. Hamam je bio ozidan od kamena i opeke.
Vidimo po opisu Antonija Protića da je 20. septembra 1813. godine hamam pretvoren u zatvor u kojem su bili zatvoreni smederevski muslimani, koji će prije povlačenja ustanika biti likvidirani. Hamam je srušen poslije odlaska iz Smedereva muslimanskog življa i vojne posade 12. aprila 1867. godine. Ostaci hamama otkopani su pri izvođenju arheoloških radova 1942/1943. godine.
U tvrđavi su bila dva hana i 1.000 kuća pokrivenih ćeramidom i šindrom.
U smederevskoj varoši van tvrđave nalazile su se 24 džamije. U 3 se obavljala sedmična molitva petkom, i to Hadži Velijinoj, Širmerdovoj i Carevoj džamiji. U vanjskoj varoši bilo je oko 3.000 kuća i 300 dućana.
Na zapadnoj strani šehera, na jednom laganom usponu, koji dominira okolinom, nalazi se muslimansko mezarje, šehitluk-grobnice, palih u ratu protiv nevjernika.
Pola sata daleko, opet na zapadnoj strani prema Beogradu, na obali Dunava, na jednom uzdignutom zaravnjaku, nalazio se Gazi Bali-begov mezar, koji je poginuo kao šehid 1527. godine. Njegov mezar kao i grobnice šehitluke muslimani su s poštovanjem posjećivali i učili dove.
Na rijeci Jezavi nalazio se lijepi osmanski most čiji su ostaci otkriveni 1971. godine.
Vidjevši da Srbi ruše zadnju džamiju u Smederevu, čiji je crtež ostavio Feliks Kanic, austrijski konzul u Beogradu, baron Rudolf Gödel-Lannoy odnio je bijelu kamenu ploču s tarihom (natpisom) s džamije i zanimljivim natpisom koji govori o gradnji džamije i uzidao je u sjeverni zid svoje dvorišne zgrade u Mariboru, u ulici Gospojinoj broj 11.
Muslimanska mezarja u raznim su dobima locirana na raznim mjestima. Najstarije je bilo oko Turbeta, na mjestu Stare željezare. Pored današnje Osnovne škole “Jovan Jovanović Zmaj” nađeni su muslimanski nišani, što govori da je ova škola i njeno dvorište smještano na muslimanskom mezarju. Muslimansko mezarje bilo je i na Redutu.
I na Kalemegdanu, pred smederevskom tvrđavom, muslimani su 1865/66. godine sahranjivali svoje merhume.
Prema njemačkim planovima iz 18. stoljeća, postojala su dva turbeta: jedno je bilo na Dunavu, a drugo kod rijeke Jezave.
U Smederevu danas postoji Vjersko vijeće – Medžlis muslimana, koji obuhvata uglavnom Rome muslimane. Medžlis je više lokalna organizaciona jedinica Islamske zajednice koja po pravilu obuhvata najmanje 7 džemata i koji čine jednu cjelinu i Romani džamija.
Izvor: Stav.ba
