Legendarni Paliđak koji je 1689. godine razorio Novi Pazar, nije starovlaški knez Mojsije Rašković, već novopazarac Paliđak Mlatišuma

Sve pretpostavke o tome ko bi mogao biti legendarni Paliđak koji je u proljeće 1689. godine popalio i razorio šeher Novi Pazar i “sasjekao” svo zatečeno stanovništvo u gradu i široj okolini su do sada išle u raznim pravcima.

Jedni su smatrali da se pod tim imenom podrazumjeva austrijski komandant Pikolomini, a rahmetli Ejup Mušović je bio uvjeren da je u pitanju starovlaški knez Mojsije Rašković i ova tvrdnja već nekoliko decenija domira.

Mene već godinama zbunjuju priče starih novopazaraca da su od svojih starih čuli da je legendarni Paliđak rodom iz Novog Pazara, čak prema jednoj od tih tvrdnji njihovo je bilo selo Lukocrijevo.

Miloš Pantelić Vodeničarević, rođeni brat Gaje Pantelića Vodeničarevića, jednog od istaknutaih vođa Prvog srpskog ustanka i čovjeka veoma bliskog Karađorđu, u svojim zapisima nam daje potpuno drugu predstavu o tome ko bi mogao biti Paliđak.

Iako Miloš Pantelić Vodeničarević nije imao namjeru da svoja pisana kazivanja posvjeti Paliđaku, već drugom čuvenom Novopazarcu oberkapetanu Staniši Markoviću Mlatišumi (1664-1741), koji je zajedno sa Vukom Isakovićem komandovo srpskom milicijom u periodu 1718. do 1739. godine u onim djelovima Srbije koji su se u ovom peridu našli pod vlašću Austrije i bio komandant koji je i sam učestvovao u razaranju Novog Pazara 1737. godine, usput nam je ostavio i važne činjenice koje objašnjavaju ko bi mogao biti legendarni Paliđak.

Austrnjski pukovnik Lentulus, pod čijom se komandom pri osvajanju Novog Pazara Staniša nalazio i koji je stoga i službeno morao biti obavješten o njegovom mjestu rođenja, pisao je glavnoj komandi iz Novog Pazara 17 avgusta 1737. godine da u Novom Pazaru namjerava da ostavi oberkapetana Stanišu koji je u tom kraju rođen, odrastao i prema tome ima mnogo pristalica i dobrih izvidničkih vijesti.

Da je Staniša Novopazarac tvrdi i hopovski jeromonah Spiridon Vujinović.

Od Miloša Vodeničarevića Pantelića doznajemo da je porodica Mlatišuma imala vrlo važnu ulogu i prije Staniše. Pripadali su povlašćenom sloju kršćana-spahija koji su kao i muslimani-spahije imali feudalne posjede ili spahiluke (timare), a za uzvrat su na poziv sultana ili drugih visokih osmanskih komandanata odlazili u rat.

Najdalji predak Stanišin je bio spahija Jovan Mlatišuma koji je umro 1633. godine. Njega će naslijediti sin Petar Mlatišuma koji će zauzeti očevu poziciju u periodu od 1633. do 1677. godine.

O sad slijedi ono najvažnije: kod Petra Mlatišime je bio pisar Paliđak, rodom iz Novog Pazara.

Poslije Petrove smrti Paliđak je držao posjede u novopazarskom kraju. Očigledno da se tokom Bečkog rata pridružio austrijskoj vojsci kao i ostali članovi porodice Mlatišuma.

Sa svojom ustaničkom vojskom je tako razorio Novi Pazar kao niko prije njega, ni poslije njega. Od grada nije ostao ni kamen na kamenu kako govore putopisci.

Sa svojim ustanicima je stizao do Prepola – Prepolca (mislim da je riječ o Prijepolju) gdje je imao svoj šanac, koji će koristiti čak i kasnije Karađorđe pri pohodu na Sjenicu i Novi Pazar. Prema kazivanju Miloša Pantlića Vodeničarevića poginuo je te iste 1689. godine.

Ostala je u novopazarskom kraju pjesma o pretku porodice Šušević Osman-paši Suši koja kaže:

“Paliđače, zlo ti gavran gače,
Osman-paša niz Rogoznu krače”.

Očigledno se pjeva o osmanskoj kontraofanzivi prema Novom Pazaru.

Petar Mlatišuma je po svemu sudeći djeda Staniše Markovića Mlatišume, ober-kapetana austrijske vojske i komandanta srpske milicije u tzv. austijskoj Kraljevini Srbiji, dijelu Srbije pod austrijskom vlašću.

Sin Petra Mlatišume, se zvao Marko, zbog čega se Staniša preziva Marković.

Paliđak je u rodbinskoj vezi sa porodicom Mlatišuma. On je sa Stanišinim ocem Markom vjerovatno brat ili brat od strica.

Prema tome, treba ozbiljno proučiti novu tezu da legendarni Paliđak potječe od istaknute srpske novopazarske porodice Mlatišuma, koji su imali status kršćana – spahija a koji su se tokom Bečkog rata priključili austrijskoj vojsci.

S druge strane i Staniša je mogao učestvovati u prvom napadu na Novi Pazar 1689. godine, jer je tada imao 25. godina, a 1690. godine se povukao sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem na austrijsku teritoriju. Sa princom Eugenom Savojskim učestvovao u osvajanju većeg dijela Smederevskog sandžaka 1717. godine. I njegova karijera u austrijskoj vojsci i srpskoj miliciji i ugled među Srbima govori da vodi porijeklo od važne srpske porodice.

Prema tome, tvrdim da Novi Pazar u proljeće 1689. godine nije razorio i popalio, a njegovo stanovništvo “sasjekao” starovlaški knez Mojsije Rašković, već Paliđak Mlatišuma i ostali članovi ove novopazarske srpske porodice sa svojim ustanicima.

Esad Rahić